W indiach
Mniej więcej w tym samym- czasie, kiedy w Arabii rozwijał swoją działalność odnowiciela islamu Muhammad Ibn Abd al-Wahhab, pojawił się w Indiach muzułmańskich Szach Wali-Ullah z Delhi (1703— —1781), inicjator ruchu reformatorskiego islamu indyjskiego. Można by powiedzieć, że zapał religijny wahhabitów wiejący z pustynnej Arabii wzbudził o-żywienie religijne drzemiącego w kwietyzmie islamu w Indiach.Jest rzeczą naturalną, że prąd reformatorski w Indiach przyjął całkiem inne oblicze, ponieważ islam „indyjski” już od samego początku różnił się od islamu „arabskiego”, kształtował się bowiem na podłożu duchowym przesyconym rodzimymi doktrynami filozof iczno-religijnymi i posiadał treść bardziej zabarwioną mistycyzmem, a zarazem bardziej liberalną.Podobnie też wizja oczyszczonego islamu w koncepcji Wali-Ullaha przyjmowała wyraźne zabarwienie mistyczne. Wpływała może na to i sytuacja polityczna społeczności muzułmańskiej w Indiach Wielkiego Mogoła w jego epoce, która w XVIII wieku wyraźnie zdradzała oznaki dekadencji. Dopuszczał on su-fizm w swoim światopoglądzie religijnym, lecz w stopniu umiarkowanym. Odrzucał więc degenerację praktyk mistycznych, jakie się spotykało wówczas w bractwach sufich, oraz ekstremistyczne poglądy sufich zmierzające ku panteizmowi. Jako myśliciel muzułmański postulował formę islamu, będącą połączeniem oczyszczonego z obcych naleciałości sunnizmu z umiarkowanym mistycyzmem. Nie dziw więc, że był on wielkim zwolennikiem imama Al-Ghazalego, który jak wiemy, starał się połączyć te dwa aspekty islamu.W jego koncepcji religijno-filozoficznej widzimy wyraźnie dwa aspekty: sunnicki, prawny związany z prawem muzułmańskim i mistyczny, związany z filozofią wielkich mistyków, skłaniających się ku mo-nizmowi. choć on sam do tego nie dochodził. Dlatego też wśród dawnych autorytetów, które wspomina byli: Al-Asz’ari, systematyk sunnizmu. Al-Maturidi, również znany jako autorytet w tej dziedzinie, Ibn Tajmijja, sunnita-hanbalita z XIII w., który podjął pierwsze próby reform w nauce prawa islamu, oraz sławny imam Fachr ad-Din Razi (XIII w.) wybitny teolog komentator Koranu z pewnymi skłonnościami ku szyizmowi; z wielkich mistyków, pod których wpływem się znajdował, wymienia: Ibn Arabiego (zm. 1240) i Ahmada Sirhindi (zm. 1624). W swoich poglądach filozoficzno-religijnych był on bliższy Ibn Ara-biemu.Nie mamy tu miejsca na szczegółową analizę poglądów Wali-Ullaha, możemy tylko fragmentarycznie zwrócić uwagę na niektóre jego myśli. Tak na przykład bardzo interesujące i postępowe są jego poglądy na sprawiedliwość społeczną, na ścisły związek pomiędzy systemem społecznym, ekonomicznym i etycznym. Szach Wali-Ullah jest przekonany, że zdrowy system ekonomiczny, oparty na sprawiedliwości społecznej, może przyczynić się do szczęścia społeczeństwa. Jeśli państwo nie potrafi rozwinąć i zachować takiego systemu, to jego upadek staje się nieunikniony-Mówiąc o niesprawiedliwości społecznej, wyzysku itp., Wali-Ullah wskazuje na opaczne pojmowanie u-bóstwa, jakie jest często rozpowszechnione wśród muzułmanów. Wielu z nich wierzy, mówi on, że ubóstwo jest „ukochane przez Boga”, i stąd też żaden dobry muzułmanin nie powinien czynić wysiłku, żeby się stać bogatym. Jest to pogląd zupełnie błędny. Proste życie, które pochodzi z zadowolenia ze swego stanu, to jest zupełnie coś innego niż okropna bieda, w jaką popadają słabsze grupy społeczne poddane klasom rządzącym. To „przymusowe przymieranie głodem pewnych klas jest bardzo szkodliwe dla dobra społeczeństwa. Nie jest to cnota, lecz zbrodnia. Islam nie daje żadnego prawa żadnej klasie do zmuszania innych, by ciągle byli drwalami czy nosiwodami. Ma on na celu osiągnięcie sprawiedliwości społecznej, która jest możliwa jedynie, kiedy społeczeństwo jest wolne od konfliktu klasowego i każdy ma możność rozwijania swoich władz i zdolności wzbogacenia swojej o-sobowości przez wolny i czynny udział w dobrodziejstwach swego materialnego i kulturalnego środowiska” (A History on Muslim Philosophy, ed. M. M. Sharif, Wiesbaden 1966, II, s. 1562).W podobnym duchu Wali-Ullah snuje rozważania na temat filozofii historii, na temat przyczyn upadku państw i kultur. Mówi on np., że miłość do dóbr tego świata idzie w parze z miłością do władzy i wyróżniania się. To, czego pragnie arystokracja to nie tylko posiadanie bogactw, lecz również utrzymanie innych w jarzmie okropnej nędzy. Społeczeństwo dzieli się na „mających” i „nie mających niczego”. Jest to bardzo interesujące, że wspaniała analiza społeczeństwa rzymskiego i perskiego dana przez Wali-Ullaha (1703—1763) jest w istocie taka sama. jaką dał E. Gibbon (1737—i794) około trzydziestu lat później, w swoim monumentalnym dziele: The Decline and Fali of the Roman Empire.W dziedzinie metafizyki Szach Wali-Ullah stara się pogodzić poglądy na istotę Bytu, tzn. w pojęciu muzułmańskim Boga, Ibn Arabiego i Ahmada Sirhin-diego, których już wspominaliśmy kilkakrotnie. Ibn Arabi głosił w swojej koncepcji religijno-filozoficznej doktrynę czy koncepcję „jedności bytu” (wzgl. istnienia) — wahdat al-wudżud, która oznacza iż Byt Rzeczywisty jest jeden, a świat jest Jego przejawem, cieniem, zaś Ahmad Sirhindi głosił „jedność obecności (Bytu)”, to jest iż Byt Rzeczywisty — Bóg „zaświadcza swoją obecność” — szuhud, w święcie. Krótko, Ibn Arabi głosił monizm, zaś Wali-Ullah nie dochodził do tej skrajności, silnie opierał się na świętych tekstach islamu, Koranie i sunnie, a te głosiły „Stwórcę” — Allaha — Chalik, i „stworzenie” — chalk. W dziedzinie prawa muzułmańskiego — fikh i szari’a Szach Wali Ullah stara się godzić różne szkoły ju-rysprudencji muzułmańskiej. Dopuszcza on dalszy rozwój prawa muzułmańskiego przez „własny wysiłek” — idżtihad ludzi kompetentnych w miarę konieczności w rozwijającym się społeczeństwie.Wpływ Wali-Ullaha był szeroki i dalekosiężny. Można powiedzieć, że zrewolucjonizował on filozoficzną, polityczną, społeczną i ekonomiczną myśl w strukturze islamu. Zanalizował i zbadał różne elementy składowe muzułmańskiego mistycyzmu i muzułmańskiej jurysprudencji, porządkując je w nowy sposób przemyślał cały system islamu, nie zrywając w żaden sposób z jego przeszłością. Szach Wali-Ullah zmierzał do przedstawienia myśli muzułmańskiej jako zwartego i logicznego systemu teologiczno-filozoficznego.
