MODERNIZM EGIPSKI
W końcu XIX wieku klimat intelektualny w Egipcie sprzyjał rozwojowi nowych idei religijnych, filozoficznych, politycznych i społecznych. W takim klimacie rozpoczął swoją działalność uczeń al-Afghaniego, szejk Muhammad Abduh (1849—1905).Wybitny ten myśliciel, na wzór wielkich średniowiecznych uczonych muzułmańskich, wypowiadał swoje myśli i poglądy w formie komentarza do Koranu. Jednakże jego program godził w średniowieczne zasady i sposób myślenia. Był modernistą w tym sensie, że zalecał śledzenie i zapoznawanie się z najnowszymi osiągnięciami nauki i myśli nowożytnej, co spowoduje pogłębienie i utrwalenie religii muzułmańskiej.Muhammad Abduh cieszył się olbrzymią popularnością zarówno w Egipcie, jak i poza jego granicami. Wprawdzie w pierwszym okresie swojej działalności napotykał na gwałtowny opór ze strony konserwatywnych ulemów, lecz dzięki olbrzymiej wiedzy, zdolności i umiejętności pozyskiwania sobie ludzi potrafił przełamać ten niechętny stosunek do swoich nauk.W walkę o odnowę islamu Muhammad Abduh zaangażował się od wczesnej młodości, ponieważ już w czasie studiów na uniwersytecie w al-Azhar. W późniejszym okresie sympatyzował czynnie z rewolucyjnym ruchem Arabiego Paszy, za co został w grudniu 1882 roku skazany na trzy lata wygnania. Muhammad Abduh udał się najpierw do Syrii, gdzie spędził rok, a następnie do Francji, gdzie wraz z Dżamai ad-Dinem al-Afghanim założył (1884) czasopismo w języku arabskim „Al-Urwa al-Wuthqa” (Nierozerwalne więzy). Po pobycie we Francji Muhammad Ab-duh udał się na kilka miesięcy do Tunisu (1885), a następnie do Bejrutu, gdzie został nauczycielem w słynnej szkole Madrasa as-Sultanija. Wykłady z teologii w tej szkole posłużyły mu później za podstawę do napisania szeregu traktatów filozoficzno-religijnych.Po powrocie z wygnania Muhammad Abduh zajmował szereg stanowisk w sądownictwie, a po śmierci kedywa Tawfika w 1892 roku wszedł w skład komitetu administracyjnego uniwersytetu al-Azhar, a nawet został jego rektorem. W 1899 roku został on wielkim muftim Egiptu, czyli uzyskał najwyższe stanowisko w hierarchii prawno-religijnej.Zasługą Muhammada Abduha było przełamanie szeregu skostniałych i sztywnych dogmatów, poglądów i zwyczajów, co otwierało drogę do przyszłych zmian w doktrynie muzułmańskiej. Reformator ten stał się prekursorem zmian w programie nauczania al-Azharu. Te pierwsze postulaty Muhammada Abduha zapoczątkowały kilkudziesięcioletni okres zażartej walki ideologiczno-politycznej w al-Azharze między modernistami a konserwatystami. Przemiany te były bardzo trudne i powolne, ponieważ grupa ule-mów-reformatorów była zawsze w mniejszości. Zmiany wywalczone przez postępowych ulemów w latach 1900—1952 dotyczyły jedynie nieznacznych korekt w programach nauczania oraz zmian w przepisach dotyczących studentów, nie naruszyły natomiast zasadniczej przestarzałej struktury uczelni.Zmiany zapoczątkowane przez Muhammada Abduha znalazły swój wyraz w dwóch przeciwstawnych sobie tendencjach. Z jednej strony rozwinęły się one w tzw. modernizm świecki, dążący do oddzielenia kościoła od państwa, a więc i zastąpienia tradycyjnego szariatu nowoczesnym systemem prawnym. Najbardziej konsekwentnym przykładem tego kierunku może być utworzenie republiki tureckiej po obaleniu kalifatu w 1924 roku.Drugi kierunek reprezentowany był głównie przez Muhammada Raszida Ridę (1865—1935), Libańczyka z pochodzenia, który przybył do Egiptu w 1897 r. Po przybyciu do Egiptu Raszid Rida zaproponował Muhammadowi Abduhowi założenie czasopisma „Al–Manar” (Latarnia), w którym głównym tematem był komentarz do Koranu, opracowany w nowoczesny sposób i w nowej interpretacji. Komentowanie Koranu w nowy sposób rozpoczął Muhammad Abduh, a dzieło to kontynuował Raszid Rida. Ten nowy komentarz do Koranu został wydany w dwunastu tomach w wydaniu książkowym. Dzieło to nie zostało zakończone, ponieważ wraz ze śmiercią Raszida Ridy przerwano wydawanie dalszych jego części. Żaden z uczniów Raszida Ridy nie podjął się tego zadania prawdopodobnie dlatego, że zmiany w Egipcie zachodziły zbyt szybko i nadążanie za nimi stało się wręcz niemożliwe dla jakiegokolwiek teologa.Do rewolucji lipcowej 1952 roku wiele zagadnień i problemów poruszanych w dziełach obu wielkich reformatorów było jak najbardziej aktualne. Jednakże zaraz po rewolucji zaczęły zachodzić w Egipcie w szybkim tempie przemiany we wszystkich dziedzinach życia społecznego, gospodarczego, kulturalnego i politycznego. Dyskusja na temat poligamii nabrała zupełnie innego znaczenia, zwłaszcza kiedykobiety uzyskały dostęp do pracy zawodowej. Dzieła obu reformatorów, które służyły jako podręczniki w takich uczelniach jak al-Azhar i Dar al-Ulum, nabrały innych wartości po przeprowadzeniu radykalnych reform w obu zakładach naukowych. Sprawa walki z bractwami religijnymi stała się problemem już tylko historycznym po likwidacji najsilniejszej muzułmańskiej organizacji Ichwan al-Muslimin (Bracia Muzułmanie).Rząd Zjednoczonej Republiki Arabskiej od wielu lat realizuje program budowy socjalizmu arabskiego. Prezydent Naser w swoich wystąpieniach podkreślał, że podstawowe zasady islamu nie pozostają w żadnej sprzeczności z ideami socjalistycznymi, a nawet bardzo często mocno je podbudowują. Upowszechnienie oświaty i likwidacja analfabetyzmu, coraz szersze korzystanie z nowoczesnych zdobyczy techniki powodują przemiany także i w poglądach ludzi na sprawy religii. Dlatego też w postawie współczesnych teologów i znawców islamu można zaobserwować coraz większą elastyczność i bardziej liberalny stosunek do szeregu przepisów i dogmatów religijnych.
