Początkowo kult skupiał się w kananejskich sanktua­riach na wolnym powietrzu, położonych zwykle na wzgórzach. Głównym elementem takiego sanktuarium było drzewo lub źródło uznane za siedzibę boga. W sanktuarium takim znajdował się też ustawiony pionowo kamień symbolizujący bóstwo oraz ołtarz z nie ciosanych kamieni i drewniane pale związane z kultem kananejskiej bogini Aszery. W takim san­ktuarium całe plemię z okazji świąt składało ofiary i uczestniczyło w związanych z nimi ucztach.Początkowo kult był bardzo prosty, podobnie jak proste było życie nomadów na pustyni. Przejście na osiadły tryb życia wpłynęło stopniowo i na zmianę form kultu. Później poczęto budować świątynie. Daw­ny Izrael miał szereg takich świątyń. Najbardziej zna­ną w czasach przedkrólewskich była świątynia w Szi-lo, gdzie przechowywano „arkę przymierza”. Dawid sprowadził przedmioty kultu do Jerozolimy, ale do­piero jego syn Salomon, władca o tendencjach despo­tycznych, wzniósł świątynię chcąc dodać sobie bla­sku. Świątynia bowiem, zapewniając możliwość spra­wowania uroczystego kultu urzędowego w sąsiedz­twie pałacu monarchy, podnosiła jego autorytet w oczach poddanych. Po rozpadnięciu się zjednoczonego królestwa izraelskiego również władcy państwa pół­nocnych plemion wznieśli świątynie w Betel i Dan. Obok świątyń oficjalnych istniały jednak nadal lo­kalne sanktuaria. Świątynię budowano według wzorów kananejskich. Był w niej ołtarz, a obok niego kamien­ne słupy symbolizujące bóstwo. Za dziedzińcem, na którym był ołtarz, znajdował się przybytek i miejsce najświętsze, uważane za właściwą siedzibę boga.Podstawowym aktem kultu, podobnie jak i u innych ludów, była ofiara. Ofiary dzieliły się na dwa główne typy. Jeden stanowiły ofiary całopalne, pojmowane jako dar dla bóstwa, pana ziemi i władcy całej społecz­ności, której zapewnia urodzaj i pomyślność. Składano je głównie w świątyniach królewskich. W ofierze składano bogom te zwierzęta, które ludzie sami spo­żywali. Uważano bowiem, że ich spożycie będzie rów­nie przyjemne bóstwu, jak jest miłe człowiekowi. In­nym typem były ofiary zwykłe, które miały umocnić lub odnowić więź pomiędzy bóstwem a człowiekiem lub całą społecznością. Dlatego na ołtarzu spalano tyl­ko część zabitego zwierzęcia ofiarnego, część mięsa przeznaczano dla kapłana ofiarnika, a resztę spoży­wali składający ofiarę. Uczta wyrażała łączność z bóst­wem i miała im zapewnić część jego siły. Spożywanie jednak krwi było całkowicie zakazane. Podczas uczt wylewano ją na ołtarz, a poza ofiarami na ziemię.Oprócz ofiar ze zwierząt składano w ofierze płody ziemi. Znano też ofiary z mąki lub z chleba oraz ofiary z płynów, głównie oliwy i wina. Specjalnym rodzajem czci stały się w późniejszym okresie ofiary kadziolne polegające na spalaniu wonności. Rytuał ofiar był po­czątkowo bardzo prosty. Tradycja biblijna związała go z działalnością Mojżesza. Szczegółowo opracowano go jednak dopiero w okresie niewoli. Przy świątyniach i sanktuariach kapłani sprawo­wali swe funkcje dziedzicznie. Jedną z funkcji kapła­nów by to wygłaszanie przepowiedni w imieniu bó­stwa. Posługiwali się oni w tym celu w świątyni jero­zolimskiej specjalnymi przyrządami. Były to tzw. efod, będące szatą lub posągiem, oraz tzw. urim i tumira — prawdopodobnie p! i-;ki,> k•>. ie służące do ciągnie­nia losów. Początkowo najwyższym kapłanem byl król. Kapłani byli jego urzędnikami. Król sprawował nadzór nad majątkiem świątyni oraz mianował i od­woływał najwyższych kapłanów. Obok urzędowych kapłanów pojawiali się czasem ekstatycy otaczani przez lud szczególną czcią. Z nich wywodzili się pro­rocy i różni wieszczowie, którzy łączyli się w spe-tijtói#iiiW^zkł?Yiocł8 doi 9i ,m9iwod onesfiwJ .ilbwyś Plemiona izraelskie, osiedliwszy się w Kanaanie, przejęły też miejscowe święta związane z rolniczym cyklem płodności. Wiosną, na początku żniw jęczmie­nia, obchodzono święto, podczas którego składano ofiarę z pierwszego snopa. Było to „święto przaśni-ków”, czyli chleba nie zakwaszonego zaczynem ze sta­rych zbiorów (Wyjść. 34, 1). Siedem dni później ob­chodzono „święto tygodni”. Było to święto żniw i za­kończenie zbiorów pszenicy (Wyjść. 34, 18). Jesienią obchodzono święto winobrania i „końca roku” (Wyjść. 34-, 22), zwane też „świętem kuczek” (lub szałasów), gdyż na jego okres mieszkańcy osiedli przenosili się do szałasów. Znacznie później ze świętem przaśnikówzwiązano święto paschy będące dawnym koczowni­czym świętem wiosennego strzyżenia owiec i ofiary ze stada. Uznano je za święto obchodzone na pamiąt­kę wyjścia z Egiptu. Tylko ofiara baranka przypomi­nała jego dawny pasterski charakter. Siódmy dzień ty­godnia szabat został objęty tabu — nie wolno w nim było pracować. Obchodzono też święta nowiu, które później skasowano w okresie reformy Jozjasza.145alb ?.Iuqmi ywoM .ihyzA f nBwgogfc *u¥ftPfił9&89aieideKI .opanDonfóą 6wJańi>q Aabnąu fiwonela ubaiaW dawnym Izraelu obok społeczeństwa rolniczo-miejskiego utrzymały się na terenach graniczącychz pustynią plemiona nadal prowadzące pasterski trybżycia. Ten podział na element rolniczo-miejski i pa-stersko-koczowniczy ma zasadnicze znaczenie dla zro-zumienia dalszego rozwoju religii starożytnych Ży-dów. Pasberski element stał się źródłem opozycji prze-ciwko baalizacji kultu Jahwe i synkretyzmowi religij-nemu, który szerzył się wśród elementu rolniczo-miej-skiego. Główną rolę w tej opozycji tradycja biblijnaprzypisuje dwóm prorokom, Eliaszowi i Elizeuszowi,otoczywszy później ich postacie legendą. Ważną rolęw tej opozycji odgrywały leż koła nazirejczyków i re-chabitów. Jedni i drudzy protestowali przeciw życiuosiadłemu i uprawie roli oraz powstrzymywali się odpicia wina. Później nazywano nazarejczykami ludzi,którzy poświęcili się Jahwe przez specjalny ślub, po-wstrzymując się od picia wina i obcinania włosów.Przykładem dawnego nazirejęzyka jest Samspn. Pro-rockie koła opozycyjne wiązały się nieraz z kołamiwojskowymi powodując krwawe przewroty i rozpra-wy z przeciwnikami.Zapoczątkowało to długi i głęboki proces intelek­tualny przewartościowania dotychczasowych pojęć i wartości. Odegrali w nim główną rolę prorocy. Tra­dycja biblijna wiąże jego początki z postaciami Elia­sza i Elizeusza w IX wieku p.n.e. Intensyfikacja jego nastąpiła pod wpływem działalności rechabitów i zwy­cięstwa zwolenników jahwizmu skupionych wokół Jehu. Rozwijał się on szczególnie w VIII wieku p.n.e., kiedy Izrael i Juda były stale zagrożone niebezpie­czeństwem ze strony Asyrii. Nowy impuls dla tego prądu stanowił upadek państwa północnego. Nabiera on siły, gdy państwu Judy zagraża nowe niebezpie­czeństwo ze strony Babilonu i doprowadza do reformy religijnej, trwa nadal w nowych warunkach, jakie za­istniały po utracie niepodległości przez Judę, i rozwi­ja się dalej wśród uprowadzonych do Babilonii, aby w okresie niewoli osiągnąć punkt szczytowy. Po okre­sie niewoli, kiedy część wygnańców wróciła do daw­nej ojczyzny, utrwala się poprzednie idee i wprowa­dza w czyn. Koniec tego procesu umieszcza się w V wieku p.n.e.W tym procesie, który doprowadził do gruntownej przemiany duchowe oblicze religii starożytnych Ży­dów w VIII wieku p.n.e. główną rolę odegrali Ozeasz, Izajasz i Micheasz, a w wieku VII i VI p.n.e. Jere­miasz, Ezechiel, Deteroizajasz oraz Aggeusz i Zacha­riasz. W procesie tym mieli też udział Amos, Sofo-niasz, Habakuk, Baruch, Nachum, Tritoizajasz oraz in­ni, których ślady działalności zachowały się w księgach Starego Testamentu. Prorocy ci, zwani też kanoniczny­mi lub „prorokami pisarzami”, byli, podobnie jak ich poprzednicy, ekstatykami. W swych utworach mówią o wizjach, które miały potwierdzić ich posłannictwo.Nie wiązali się jednak z grupami zawodowych proro­ków związanych z dworem i schlebiających królowi. Byli oni odważnymi myślicielami, śmiało głosili swe poglądy zarówno ustnie, jak na piśmie, nieraz posłu­gując się płomiennym stylem, pełnym symbolicznych obrazów. Niektórzy z nich posiadali wielki talent poe­tycki. Pełni byli współczucia dla uciśnionych, widzieli ich krzywdy i stawali w ich obronie. Sprawiedliwość i dobro stały się dla nich najwyższą zasadą, którą w końcu utożsamiali z samym Bogiem. Znaczna część ich pism stanowi gorący protest przeciw niesprawie­dliwości społecznej.Prorocy głosili, że ich narodowy bóg jest najwyż­szym Bogiem, który ustanawia wszystkie prawa i cały porządek społeczny. Swemu Bogu przypisywali więc charakter moralny. Niebezpieczeństwo asyryjskie roz­szerzało ich widnokręgi. Wybiegali myślą poza tere­ny własnego kraju i narodu i pod wpływem podobień­stwa losów innych ludów tworzyli wyobrażenie o jed­ności znanego wówczas świata. Jahwe stał się w ich świadomości bogiem wszechwładnym, surowym i spra­wiedliwym, prawdziwym panem całej natury. On też opiekuje się Izraelem. Zsyła na niego plagi i nieuro­dzaje, jeśli jest mu niewierny. Jeśli zaś jest wierny i posłuszny, Jahwe daje mu dostatek. Prorocy uczyli, że Jahwe szczególnie upodobał sobie naród izraelski, lecz ponieważ Izrael sprzeniewierzył się Jahwe i zszedł z drogi sprawiedliwości, grozili spustoszeniem kraju i wygnaniem ludu, ale jednocześnie zapowiadali odnowę, przyjście nowego króla, „cudownego władcy i radcy pokoju” z rodu Dawida, który przywróci spo­kój i szczęście w nagrodę za powrót do Jahwe. Pro­rocy uczyli też, że Jahwe nie pragnie ofiar. Same ofia­ry nie wystarczają, jeśli nie towarzyszy im odpowied-nia postawa mGMfcńŚpz i m9iowb s riDynasBiws wó>{/”””Jahwe był dla proroków bogiem sprawiedliwości,(.wymagał praworządności i prawdy, współczucia dlanieszczęśliwych i pomocy dla ubogichj^burzało ich,że „sprawiedliwego sprzedaje się za srebro, a ubogie-go za parę butów” (Amos), że bogacze „przyłączajądom do domu, przysuwając rolę do roli, tak że miej-sca innym nie staje” (Izajasz), że „nienawidzą tego, codobre, a miłują zło, odzierają lud ze skóry, a mięsoz jego kości” (Micheasz). Zdaniem proroków Jahwenie chce ofiar i wspaniałych świąt, ale miłości bratnieji prawego serca. Nie widząc ii swych słuchaczy zmia-ny na lepsze, prorocy zapowiadali wielką karę, ale zo-stawiali też nadzieję lepszej przyszłości. Izajasz wpro-wadził ideę pocieszenia i wizję lepszych czasów, zna-ne potem pod mianem mesjanizmu. Prorocy w VIII wieku twierdzili, że Jahwe jest je-(dyny i że nie można go wyobrazić Obrazami wykona­nymi przez człowieka. Przyjmowali oni pogląd, że poza Jahwe w ogóle nie istnieją inni bogowie. Pod ich wpływem doszło w końcu VIII wieku do reformy reli­gijnej Ezechiasza. Zburzono wtedy lokalne sanktuaria i zniszczono miedzianego węża czczonego w świątyni od czasów Mojżesz^. Za następcy Ezechiasza, Manas-seśa (696—641 p.n.e.), wróciły dawne formy kultu. Ruch prorocki został stłumiony, a w Jerozolimie skła­dano nawet ofiary z ludzi. Wskutek zastoju w dzia­łalności proroków i znacznego spadku autorytetu wła­dzy królewskiej koła kapłańskie podchwyciły głoszo­ną przez proroków ideę jedyności Jahwe’ i zaczęły przygotowywać nową reformę mającą skupić cały kult Jahwe w jerozolimskiej świątyni. Reforma taka zo­stała dokonana przez króla Jozjasza w 622 roku p.n.e.Odtąd jedynie świątynia w Jerozolimie miała byćmiejscem legalnego kultu Jahwe. .(uri9isa ynReforma Jozjasza okazała się efemeryczna, gdyż król zginął w 609 roku pod Megiddo. Po śmierci króla odbudowano „wzgórza” i elementy pogańskie wróciły do świątyni jerozolimskiej. Jedynie Jeremiasz z nara­żeniem życia bronił nadal czystego jahwizmu, który zapuścił głębsze korzenie wśród wyższej warstwy lud­ności. Państwo Judy przestało istnieć w 586 roku p.n.e., kiedy władca nowobabilońskiego imperium Nabucho-donozor zdobył Jerozolimę i zburzył ją całkowicie wraz ze świątynią Jahwe, a niemal połowę ludności uprowadził w niewolę do Babilonii. Tam wygnańcy, oderwani od ojczystego kraju i jego form kultu, po­częli sobie przyswajać nauki Księgi Powtórzonego Prawa, które było podstawą reformy Jozjasza. ‚ Wśród wygnańców przodującą rolę poczęli odgry­wać kapłani. W nowych warunkach na pierwszy plan wysunięto zachowanie szabatu, który stał się głów­nym dniem kultu i wspólnych modłów. Wtedy to po­wstały najwcześniejsze elementy kultu synagogalne-go. Niezwykły nacisk położono także na obrzezanie, które stało się wówczas znakiem wyróżniającym Ży­dów spośród innych narodów.Podczas niewoli kapłani stworzyli tzw. Kodeks Ka­płański, który przedstawili jako dzieło Mojżesza. Izrael występuje w nim nie jako naród z własnym pań­stwem, ale jako gmina religijna, z której należy usu­nąć każdego, kto nie przestrzega nakazów świętego Ptawt. Oprócz trzech tradycyjnych świąt rolniczych wprowadzono nowe: Nowy Rok, który miał odtąd roz­poczynać się w dniu 1 Tiszre (wrzesień-październik),.oraz święto pokuty i oczyszczenia, zwane Jom Kippur („Dzień Pojednania”, u nas znane też pod nazwą „Sąd­ny Dzień”).W okresie niewoli babilońskiej działał prorok zwa­ny umownie Deuteroizajaszem (Drugim Izajaszem), gdyż dzieło jego włączono do księgi Izajasza. W nau­czaniu tego proroka koncepcja Boga osiągnęła punkt szczytowy w religii starożytnych Żydów. Żaden z jego poprzedników tak wyraźnie nie głosił monoteizmu. Bóg był dla niego istniejącym od wieków jedynym i wszechmocnym stworzycielem świata, który rządzi wszystkim i panuje nad wszystkimi narodami. Prorok ten wprowadził więc do religii żydowskiej elementy uniwersalizmu.W czasach niewoli nastąpiła stabilizacja pewnych praktyk, które później nabrały istotnego znaczenia. Skodyfikowano wtedy ostatecznie przepisy prawne, moralne i rytualne. Ujęto je w formy obowiązujące w judaizmie do dziś (obrzezanie, szabat, Jom Kippur). Religia pozbawiona kraju i ziemi, na której się rozwi­nęła, stała się religią społeczności, a Jahwe przestał być bogiem jednego tylko kraju i narodu. Uczyniono zeń Boga ponadnarodowego.

Comments

comments