Kult
Początkowo kult skupiał się w kananejskich sanktuariach na wolnym powietrzu, położonych zwykle na wzgórzach. Głównym elementem takiego sanktuarium było drzewo lub źródło uznane za siedzibę boga. W sanktuarium takim znajdował się też ustawiony pionowo kamień symbolizujący bóstwo oraz ołtarz z nie ciosanych kamieni i drewniane pale związane z kultem kananejskiej bogini Aszery. W takim sanktuarium całe plemię z okazji świąt składało ofiary i uczestniczyło w związanych z nimi ucztach.Początkowo kult był bardzo prosty, podobnie jak proste było życie nomadów na pustyni. Przejście na osiadły tryb życia wpłynęło stopniowo i na zmianę form kultu. Później poczęto budować świątynie. Dawny Izrael miał szereg takich świątyń. Najbardziej znaną w czasach przedkrólewskich była świątynia w Szi-lo, gdzie przechowywano „arkę przymierza”. Dawid sprowadził przedmioty kultu do Jerozolimy, ale dopiero jego syn Salomon, władca o tendencjach despotycznych, wzniósł świątynię chcąc dodać sobie blasku. Świątynia bowiem, zapewniając możliwość sprawowania uroczystego kultu urzędowego w sąsiedztwie pałacu monarchy, podnosiła jego autorytet w oczach poddanych. Po rozpadnięciu się zjednoczonego królestwa izraelskiego również władcy państwa północnych plemion wznieśli świątynie w Betel i Dan. Obok świątyń oficjalnych istniały jednak nadal lokalne sanktuaria. Świątynię budowano według wzorów kananejskich. Był w niej ołtarz, a obok niego kamienne słupy symbolizujące bóstwo. Za dziedzińcem, na którym był ołtarz, znajdował się przybytek i miejsce najświętsze, uważane za właściwą siedzibę boga.Podstawowym aktem kultu, podobnie jak i u innych ludów, była ofiara. Ofiary dzieliły się na dwa główne typy. Jeden stanowiły ofiary całopalne, pojmowane jako dar dla bóstwa, pana ziemi i władcy całej społeczności, której zapewnia urodzaj i pomyślność. Składano je głównie w świątyniach królewskich. W ofierze składano bogom te zwierzęta, które ludzie sami spożywali. Uważano bowiem, że ich spożycie będzie równie przyjemne bóstwu, jak jest miłe człowiekowi. Innym typem były ofiary zwykłe, które miały umocnić lub odnowić więź pomiędzy bóstwem a człowiekiem lub całą społecznością. Dlatego na ołtarzu spalano tylko część zabitego zwierzęcia ofiarnego, część mięsa przeznaczano dla kapłana ofiarnika, a resztę spożywali składający ofiarę. Uczta wyrażała łączność z bóstwem i miała im zapewnić część jego siły. Spożywanie jednak krwi było całkowicie zakazane. Podczas uczt wylewano ją na ołtarz, a poza ofiarami na ziemię.Oprócz ofiar ze zwierząt składano w ofierze płody ziemi. Znano też ofiary z mąki lub z chleba oraz ofiary z płynów, głównie oliwy i wina. Specjalnym rodzajem czci stały się w późniejszym okresie ofiary kadziolne polegające na spalaniu wonności. Rytuał ofiar był początkowo bardzo prosty. Tradycja biblijna związała go z działalnością Mojżesza. Szczegółowo opracowano go jednak dopiero w okresie niewoli. Przy świątyniach i sanktuariach kapłani sprawowali swe funkcje dziedzicznie. Jedną z funkcji kapłanów by to wygłaszanie przepowiedni w imieniu bóstwa. Posługiwali się oni w tym celu w świątyni jerozolimskiej specjalnymi przyrządami. Były to tzw. efod, będące szatą lub posągiem, oraz tzw. urim i tumira — prawdopodobnie p! i-;ki,> k•>. ie służące do ciągnienia losów. Początkowo najwyższym kapłanem byl król. Kapłani byli jego urzędnikami. Król sprawował nadzór nad majątkiem świątyni oraz mianował i odwoływał najwyższych kapłanów. Obok urzędowych kapłanów pojawiali się czasem ekstatycy otaczani przez lud szczególną czcią. Z nich wywodzili się prorocy i różni wieszczowie, którzy łączyli się w spe-tijtói#iiiW^zkł?Yiocł8 doi 9i ,m9iwod onesfiwJ .ilbwyś Plemiona izraelskie, osiedliwszy się w Kanaanie, przejęły też miejscowe święta związane z rolniczym cyklem płodności. Wiosną, na początku żniw jęczmienia, obchodzono święto, podczas którego składano ofiarę z pierwszego snopa. Było to „święto przaśni-ków”, czyli chleba nie zakwaszonego zaczynem ze starych zbiorów (Wyjść. 34, 1). Siedem dni później obchodzono „święto tygodni”. Było to święto żniw i zakończenie zbiorów pszenicy (Wyjść. 34, 18). Jesienią obchodzono święto winobrania i „końca roku” (Wyjść. 34-, 22), zwane też „świętem kuczek” (lub szałasów), gdyż na jego okres mieszkańcy osiedli przenosili się do szałasów. Znacznie później ze świętem przaśnikówzwiązano święto paschy będące dawnym koczowniczym świętem wiosennego strzyżenia owiec i ofiary ze stada. Uznano je za święto obchodzone na pamiątkę wyjścia z Egiptu. Tylko ofiara baranka przypominała jego dawny pasterski charakter. Siódmy dzień tygodnia szabat został objęty tabu — nie wolno w nim było pracować. Obchodzono też święta nowiu, które później skasowano w okresie reformy Jozjasza.145alb ?.Iuqmi ywoM .ihyzA f nBwgogfc *u¥ftPfił9&89aieideKI .opanDonfóą 6wJańi>q Aabnąu fiwonela ubaiaW dawnym Izraelu obok społeczeństwa rolniczo-miejskiego utrzymały się na terenach graniczącychz pustynią plemiona nadal prowadzące pasterski trybżycia. Ten podział na element rolniczo-miejski i pa-stersko-koczowniczy ma zasadnicze znaczenie dla zro-zumienia dalszego rozwoju religii starożytnych Ży-dów. Pasberski element stał się źródłem opozycji prze-ciwko baalizacji kultu Jahwe i synkretyzmowi religij-nemu, który szerzył się wśród elementu rolniczo-miej-skiego. Główną rolę w tej opozycji tradycja biblijnaprzypisuje dwóm prorokom, Eliaszowi i Elizeuszowi,otoczywszy później ich postacie legendą. Ważną rolęw tej opozycji odgrywały leż koła nazirejczyków i re-chabitów. Jedni i drudzy protestowali przeciw życiuosiadłemu i uprawie roli oraz powstrzymywali się odpicia wina. Później nazywano nazarejczykami ludzi,którzy poświęcili się Jahwe przez specjalny ślub, po-wstrzymując się od picia wina i obcinania włosów.Przykładem dawnego nazirejęzyka jest Samspn. Pro-rockie koła opozycyjne wiązały się nieraz z kołamiwojskowymi powodując krwawe przewroty i rozpra-wy z przeciwnikami.Zapoczątkowało to długi i głęboki proces intelektualny przewartościowania dotychczasowych pojęć i wartości. Odegrali w nim główną rolę prorocy. Tradycja biblijna wiąże jego początki z postaciami Eliasza i Elizeusza w IX wieku p.n.e. Intensyfikacja jego nastąpiła pod wpływem działalności rechabitów i zwycięstwa zwolenników jahwizmu skupionych wokół Jehu. Rozwijał się on szczególnie w VIII wieku p.n.e., kiedy Izrael i Juda były stale zagrożone niebezpieczeństwem ze strony Asyrii. Nowy impuls dla tego prądu stanowił upadek państwa północnego. Nabiera on siły, gdy państwu Judy zagraża nowe niebezpieczeństwo ze strony Babilonu i doprowadza do reformy religijnej, trwa nadal w nowych warunkach, jakie zaistniały po utracie niepodległości przez Judę, i rozwija się dalej wśród uprowadzonych do Babilonii, aby w okresie niewoli osiągnąć punkt szczytowy. Po okresie niewoli, kiedy część wygnańców wróciła do dawnej ojczyzny, utrwala się poprzednie idee i wprowadza w czyn. Koniec tego procesu umieszcza się w V wieku p.n.e.W tym procesie, który doprowadził do gruntownej przemiany duchowe oblicze religii starożytnych Żydów w VIII wieku p.n.e. główną rolę odegrali Ozeasz, Izajasz i Micheasz, a w wieku VII i VI p.n.e. Jeremiasz, Ezechiel, Deteroizajasz oraz Aggeusz i Zachariasz. W procesie tym mieli też udział Amos, Sofo-niasz, Habakuk, Baruch, Nachum, Tritoizajasz oraz inni, których ślady działalności zachowały się w księgach Starego Testamentu. Prorocy ci, zwani też kanonicznymi lub „prorokami pisarzami”, byli, podobnie jak ich poprzednicy, ekstatykami. W swych utworach mówią o wizjach, które miały potwierdzić ich posłannictwo.Nie wiązali się jednak z grupami zawodowych proroków związanych z dworem i schlebiających królowi. Byli oni odważnymi myślicielami, śmiało głosili swe poglądy zarówno ustnie, jak na piśmie, nieraz posługując się płomiennym stylem, pełnym symbolicznych obrazów. Niektórzy z nich posiadali wielki talent poetycki. Pełni byli współczucia dla uciśnionych, widzieli ich krzywdy i stawali w ich obronie. Sprawiedliwość i dobro stały się dla nich najwyższą zasadą, którą w końcu utożsamiali z samym Bogiem. Znaczna część ich pism stanowi gorący protest przeciw niesprawiedliwości społecznej.Prorocy głosili, że ich narodowy bóg jest najwyższym Bogiem, który ustanawia wszystkie prawa i cały porządek społeczny. Swemu Bogu przypisywali więc charakter moralny. Niebezpieczeństwo asyryjskie rozszerzało ich widnokręgi. Wybiegali myślą poza tereny własnego kraju i narodu i pod wpływem podobieństwa losów innych ludów tworzyli wyobrażenie o jedności znanego wówczas świata. Jahwe stał się w ich świadomości bogiem wszechwładnym, surowym i sprawiedliwym, prawdziwym panem całej natury. On też opiekuje się Izraelem. Zsyła na niego plagi i nieurodzaje, jeśli jest mu niewierny. Jeśli zaś jest wierny i posłuszny, Jahwe daje mu dostatek. Prorocy uczyli, że Jahwe szczególnie upodobał sobie naród izraelski, lecz ponieważ Izrael sprzeniewierzył się Jahwe i zszedł z drogi sprawiedliwości, grozili spustoszeniem kraju i wygnaniem ludu, ale jednocześnie zapowiadali odnowę, przyjście nowego króla, „cudownego władcy i radcy pokoju” z rodu Dawida, który przywróci spokój i szczęście w nagrodę za powrót do Jahwe. Prorocy uczyli też, że Jahwe nie pragnie ofiar. Same ofiary nie wystarczają, jeśli nie towarzyszy im odpowied-nia postawa mGMfcńŚpz i m9iowb s riDynasBiws wó>{/”””Jahwe był dla proroków bogiem sprawiedliwości,(.wymagał praworządności i prawdy, współczucia dlanieszczęśliwych i pomocy dla ubogichj^burzało ich,że „sprawiedliwego sprzedaje się za srebro, a ubogie-go za parę butów” (Amos), że bogacze „przyłączajądom do domu, przysuwając rolę do roli, tak że miej-sca innym nie staje” (Izajasz), że „nienawidzą tego, codobre, a miłują zło, odzierają lud ze skóry, a mięsoz jego kości” (Micheasz). Zdaniem proroków Jahwenie chce ofiar i wspaniałych świąt, ale miłości bratnieji prawego serca. Nie widząc ii swych słuchaczy zmia-ny na lepsze, prorocy zapowiadali wielką karę, ale zo-stawiali też nadzieję lepszej przyszłości. Izajasz wpro-wadził ideę pocieszenia i wizję lepszych czasów, zna-ne potem pod mianem mesjanizmu. Prorocy w VIII wieku twierdzili, że Jahwe jest je-(dyny i że nie można go wyobrazić Obrazami wykonanymi przez człowieka. Przyjmowali oni pogląd, że poza Jahwe w ogóle nie istnieją inni bogowie. Pod ich wpływem doszło w końcu VIII wieku do reformy religijnej Ezechiasza. Zburzono wtedy lokalne sanktuaria i zniszczono miedzianego węża czczonego w świątyni od czasów Mojżesz^. Za następcy Ezechiasza, Manas-seśa (696—641 p.n.e.), wróciły dawne formy kultu. Ruch prorocki został stłumiony, a w Jerozolimie składano nawet ofiary z ludzi. Wskutek zastoju w działalności proroków i znacznego spadku autorytetu władzy królewskiej koła kapłańskie podchwyciły głoszoną przez proroków ideę jedyności Jahwe’ i zaczęły przygotowywać nową reformę mającą skupić cały kult Jahwe w jerozolimskiej świątyni. Reforma taka została dokonana przez króla Jozjasza w 622 roku p.n.e.Odtąd jedynie świątynia w Jerozolimie miała byćmiejscem legalnego kultu Jahwe. .(uri9isa ynReforma Jozjasza okazała się efemeryczna, gdyż król zginął w 609 roku pod Megiddo. Po śmierci króla odbudowano „wzgórza” i elementy pogańskie wróciły do świątyni jerozolimskiej. Jedynie Jeremiasz z narażeniem życia bronił nadal czystego jahwizmu, który zapuścił głębsze korzenie wśród wyższej warstwy ludności. Państwo Judy przestało istnieć w 586 roku p.n.e., kiedy władca nowobabilońskiego imperium Nabucho-donozor zdobył Jerozolimę i zburzył ją całkowicie wraz ze świątynią Jahwe, a niemal połowę ludności uprowadził w niewolę do Babilonii. Tam wygnańcy, oderwani od ojczystego kraju i jego form kultu, poczęli sobie przyswajać nauki Księgi Powtórzonego Prawa, które było podstawą reformy Jozjasza. ‚ Wśród wygnańców przodującą rolę poczęli odgrywać kapłani. W nowych warunkach na pierwszy plan wysunięto zachowanie szabatu, który stał się głównym dniem kultu i wspólnych modłów. Wtedy to powstały najwcześniejsze elementy kultu synagogalne-go. Niezwykły nacisk położono także na obrzezanie, które stało się wówczas znakiem wyróżniającym Żydów spośród innych narodów.Podczas niewoli kapłani stworzyli tzw. Kodeks Kapłański, który przedstawili jako dzieło Mojżesza. Izrael występuje w nim nie jako naród z własnym państwem, ale jako gmina religijna, z której należy usunąć każdego, kto nie przestrzega nakazów świętego Ptawt. Oprócz trzech tradycyjnych świąt rolniczych wprowadzono nowe: Nowy Rok, który miał odtąd rozpoczynać się w dniu 1 Tiszre (wrzesień-październik),.oraz święto pokuty i oczyszczenia, zwane Jom Kippur („Dzień Pojednania”, u nas znane też pod nazwą „Sądny Dzień”).W okresie niewoli babilońskiej działał prorok zwany umownie Deuteroizajaszem (Drugim Izajaszem), gdyż dzieło jego włączono do księgi Izajasza. W nauczaniu tego proroka koncepcja Boga osiągnęła punkt szczytowy w religii starożytnych Żydów. Żaden z jego poprzedników tak wyraźnie nie głosił monoteizmu. Bóg był dla niego istniejącym od wieków jedynym i wszechmocnym stworzycielem świata, który rządzi wszystkim i panuje nad wszystkimi narodami. Prorok ten wprowadził więc do religii żydowskiej elementy uniwersalizmu.W czasach niewoli nastąpiła stabilizacja pewnych praktyk, które później nabrały istotnego znaczenia. Skodyfikowano wtedy ostatecznie przepisy prawne, moralne i rytualne. Ujęto je w formy obowiązujące w judaizmie do dziś (obrzezanie, szabat, Jom Kippur). Religia pozbawiona kraju i ziemi, na której się rozwinęła, stała się religią społeczności, a Jahwe przestał być bogiem jednego tylko kraju i narodu. Uczyniono zeń Boga ponadnarodowego.